YOZGAT BİLMECELERİNDEN BİR DEMET

Bilmeceler halk zekâsının yaratıcı ürünleridir. Yaratıcıları bireyler olan, ancak söyleyeni bilinmediği için ortak ürünler kapsamına giren bu ürünler, geçmişte uzun kış gecelerinin eğlence aracıydı. Günümüzde ise daha çok çocukların eğlence aracı durumundadır.

Yozgat, bilmece kültürü açısından oldukça zengindir. Şöyle çocukluk günlerimi anımsadığımda bu kültürün bende bıraktığı izler aklıma geliyor. İki öbeğe ayrılırdık. Bu öbekler üçer dörder kişilik olurdu. Birbirimize bilmeceler sorarak yarışırdık. Ödüllüydü bu yarışmalar. Ama bu ödül öyle somut değil, soyut nitelikteydi. Örneğin bilmece soran öbeğin başkanı, bilmece sorduğu diğer öbeğe, “Bilirseniz iki cami veririm size, bilemezseniz iki cami veriyor musunuz bize?” diye sorardı. Diğer öbek teklifi kabul ederse bilmece sorulurdu. Karşı taraf bilmecenin yanıtını bilirse ödülü kazanırdı. Sonra da bilmece sorma sırası onlara gelirdi. Sonunda hangi taraf daha çok ödül almışsa o taraf kazanmış olurdu. Bazen de bir oyuna hangi tarafın başlayacağını belirlemek için kullanırdık bilmece sormayı.

Yozgat bilmeceleri, kuşkusuz ülkemizin diğer illerindeki bilmece kültürüyle ortak pek çok özellik taşır. Bunlar halkın yaşantısıyla sıkı bağlantısı olan konu ve kavramları içerir. Örneğin bitkilerden buğday, ayçiçeği, çiğdem; hayvanlardan fare, tavşan balık, deve; araç ve gereçlerden kağnı, lamba, övendire, çivi, körük, çizme, tüfek; doğayla ilgili kavram ve olaylardan şimşek, güneş, gök, yıldızlar, dolu, sel ve benzerleridir bunlar.

Yöremizde kullanılan bilmeceler, çoğunlukla, kolay ezberlenmeyi sağlayan ve söylenişe güzellik katan ses benzerlikleri (uyak) içerir:

Ak üstünde karalar
Birbirini kovalar (yazı)

***

Altından içilir
Üstünden biçilir (koyun)

***

Aldım ele, vurdum yere
Tüh, Allah belanı vere (sümük)

Yozgat bilmecelerinin bir bölümü mâni biçimindedir. Hece ölçüsünün 7’li kalıbına uygun bu bilmeceler kulağa daha hoş gelir:

Ah umutlar umutlar
Göz nurundan bulutlar
Ayaklarından emer
Tepesinden yumurtlar (buğday)

***

Üstünü çorap yaptım
Altını kebap yaptım
Kestim senede bir gün
Büyük bir sevap yaptım (kurban)

Örneklerde de görüldüğü gibi, Yozgat bilmeceleri genellikle ikilik ve dörtlüklerden oluşmaktadır. Bu yönüyle bilmecelerde şiirsel bir hava vardır.
İçerisinde yanıtlara ilişkin çeşitli ipuçları bulunan bilmecelerimizden kısa bir derleme sunuyorum sizlere:

Akşam kusar
Sabah yutar (yüklük)

***

Aldır abası, yeşildir küpesi
Bunu bilmeyen eşek sıpası (kiraz)

***

Altı taş, üstü taş
İçinde bin bir baş (hamam)

***

“Anne”ye değmez, “baba”ya değer
“Hala”ya değmez, “emmi”ye değer
“Vallaha” değmez, “billaha” değer (dudaklar)

***

Attım rafa
Bir kuru kafa
Yemesi tatlı
Maymun suratlı (ceviz)

***

Ben giderim, o gider
Üstümde gölge eder (şemsiye)

***

Benim bir evim var
Sivridir ucu
Taştır dışı
Boştur içi (minare)

***

Bir kuyu var
İçinde altın, gümüş suyu var (yumurta)

***

Bir küçücük kumbara
Zahre çeker ambara (kaşık)

***

Bir küçücük sel taşı
İçinde beyler aşı
Pişirirsen aş olur
Pişirmezsen kuş olur. (yumurta)

***

Bir oğlum var
Gelen öper, giden öper (bardak)

***

Dağdan gelir, taştan gelir
Bir kükremiş arslan gelir (sel)

***

Elde yapılır
Ete takılır (küpe)

***

Gözelek gözelek gözü var
Beyler önünde sözü var (bal)

***

Hey heriye heriye
Asker dizilmiş beriye
İnsanoğlu var mıdır
Arka üstü yürüye (cenaze)

***

İçi kıllı, dışı kırmızı (kuşburnu)

***

Karnı var, küp gibi
Bacağı var, çöp gibi (lahana)

***

Kısacık boylu,
Mor kadife donlu (patlıcan)

***

Kıvrım kıvrım kemik ev
İçinde boynuzlu dev (salyangoz)

***

Mavi atlas
İğne batmaz
Makas kesmez
Terzi biçmez (gök)

***

Sarı tavuk dalda yatar
Dal kırıldı yerde yatar (ayva)

***

Şu dağlar, ulu dağlar
Kürk üstüne kürk bağlar
Ne satan ağlar ne alan ağlar
Başını kesen ağlar (soğan)

***

Tatlıca eti var
Püsküllüce götü var (balık)

***

Yer altında kırmızı minare (havuç)
Bir başka yazımda, bir başka Yozgat kültürüyle karşınızda olma dileğiyle…


10.10.2017