MİLLİYETÇİ VE ÜLKÜCÜ BİR İNSAN, DİYARBAKIR VALİSİ DR. REŞİT BEY’İN ACI SONU

Meşrutiyet’in ilanından sonra, Sultan Vahdettin’in padişah, Tevfik paşanın sadrazam ve Damat Ferit’inde Hükümet başkanı olduğu mütareke döneminde İngilizlerin baskısı ile vatansever devlet memurları suçsuz yere tutuklanmaya başlar. Padişah Vahdettin, 8 Ocak 1919’da bu suçluları yargılamak için özel mahkemeler kurdurur ve İngiltere Yüksek Komiseri Calthorpe’un 10 Ocak tarihli raporuna göre “İngilizlerin istediği her kişiyi, cezalandırmaya hazır olduğunu” bildirir.”

Yakalananlar, Osmanlı Devletinin son zamanlarına kadar Harbiye Nezareti Dairesi olan Beyazıt’taki İstanbul Üniversitesi Hukuk ve Tıp Fakültelerinin avlusundaki Bekirağa Bölüğü denilen tevkifhaneye hapsediliyorlardı. Bekir Ağa Bölüğü tıklım tıklım dolmuştu.

1919 yılının Ocak ayında tutuklananlardan biri de Diyarbakır eski valisi Dr. Reşit Bey idi. Boğazlıyan Kaymakamı Kemal Bey’in idamından 72 gün önce intihar etmişti. Ona isnat edilen suç da Kemal Bey gibi Ermenilere kötü muamele idi. Mehmet Reşit Bey, Gülhane Mektep-i Tıbbiye-i Askeriyesinden mezun olmuş ve Tabip Yüzbaşı olarak orduya katılmıştı. 1909’da ordudan ayrılarak idarecilik mesleğine girmiş ve çeşitli bölgelerde Kaymakamlık, Mutasarrıflık ve valilik görevlerinde bulunmuştu. Balıkesir’de görevli iken yaptırdığı “Reşit bey Hastanesi” hâlâ ayaktadır.

1910–1918 yılları arasında idari görevlerde buluna Dr. Reşit Bey, Türkiye’ye musallat olan hastalığı gayet iyi teşhis etmiş, Ermeni isyanının patlama noktasına geldiği bir anda Diyarbakır Valiliği görevini ve bu görevden doğan sorumluğu tereddüt etmeden omuzlayacak cesaret ve olgunluğa sahip, milliyetçi, ülkücü bir idareciydi. Diyarbakır’a geldiğinde Ermenilerle ilgili gözlemlerini şu şekilde anlatır; “Tekalifi Harbiye ambarları, Askeri nakliyat ve bütün önemli işler hep Ermeni Komitecilerin ellerine bırakılmıştır. Ermeni ruhani reisi, valinin has müşaviri olmuş. Tahsildarlık gibi basit bir vazifeyi üstüne alan yüksek tahsil görmüş Ermenilere rastlanmakta. Bunlar köyleri dolaşarak Ermenileri uyarmakta, hazırlamakta, ruhani reis ile papazlarda mülhakatı (merkeze yani Diyarbakır’a bağlı yerler) dolaşarak “kurtuluş günü erişti, hazırlanınız, gerekirse çift hayvanlarınızı satıp silahlanınız, muvaffak olduktan sonra Müslümanların serveti, mülkleri bize kalacaktır” mealinde ateşli nutuklar ve vaizlerle fikirleri zehirlemekte ve zehirlemişler. Ermeni mahallelerinde ordudan kaçan ve kaçırılan birlerce efradı toplamışlar. Polis ve jandarmaları alenen tahkire koyulmuşlar. Ermeni mahallelerine polis ve jandarma girmeyecek derecede hükümet nüfusu kırılmış, alenen Ermeni istiklal şarkılarıyla eğlenmekte ve “Şimdiye kadar siz hâkim millet idiniz, Bundan sonra biz hâkim, siz mahkûmsunuz hitapları ile ahali açıktan açığa tahkir edilmekte. Hâsılı dinamitlerin ve bombaların patlaması için Rusların biraz daha ilerlemesi ve bundan gelecek emir ve işaret beklenmekte”.

Dr. Reşit Beyin elinde 25–30 kadar jandarma ve eski sistem silahlarla donatılmış, 50–60 kadar ihtiyat askerinden başka fiziki kuvvet yoktur, ama o, tehlikenin kökünü kazımaya kararlıdır. Şehrin esnafını, ruhani reislerini ve ruhani meclis üyelerini makamına getirterek asker kaçağı ve komitecilerin bir hafta içinde teslim edilmelerini isterse de Ermeniler bu uyarıya aldırış etmezler. Bundan sonrasını Dr. Reşit Bey şöyle anlatır; “Belli günde sabah erkenden Ermeni mahallesinin en mühim 3–4 sokağını ve bazı mühim noktalarını tutturup, evleri ani bir şekilde, birer birer araştırmaya ve bir günde 500’den fazla asker kaçağını yakalamaya muvaffak oldum. Yapılan aramalarda Ermenilerin hareket planları ve takip edecekleri programları da ele geçirildi. Bunlardan edinilen bilgilere göre 7 yaşından yukarı kız ve erkek çocukları da dâhil bütün Müslümanlar öldürülecek. Şehir ve kasabalarda taarruz ve müdafaa tertibatları, kumanda heyetleri kurulacak. Ruslar biraz daha ilerleyebilirlerse resmi daireler ve şehir kapıları bomba ile havaya uçurulacak. Vali, polis müdür ve jandarma komutanı gibi idare amirleri öldürüldükten sonra Müslüman ahali katledilecekti. Yine ele geçirilen planlar ile yakalananların ifadelerinden, vilayetin en küçük bir Ermeni köyünde bile teşkilatı, silah ve bomba bulunduğu, büyük, küçük, kadın-erkek, bütün Ermenilerin teşkilat ve maksattan haberdar oldukları, paraca, bedence veya fikirce bu teşebbüse iştirak etmeyen hiçbir Ermeni bulunmadığı anlaşılmıştı.”

Tehcir(yer değiştirme) kanununun çıkartılıp yürürlüğe konulmasını müteakip devletin bir valisi olarak Dr. Reşit Bey kendisine kanunla verilen bu görevini yerine getirmiş ve görevini yaparken de elinden geldiğince adil davranmıştır. Reşit Bey hatıratında bu konuyu şöyle anlamaktadır; “Ben mümkün olduğu kadar her kafileye “kafile başı” sıfatı ile 1–2 jandarma ayırıyordum. Fakat bu her zaman mümkün olmadığı gibi etkili bir tedbirde olmuyordu. Sonunda gerek merkezde gerekse ilçelerde tatbik edilmek üzere bir özel talimatname yazıp, tamim edilmiştir. Bu talimatnameye göre, sevk olunacak ailelere birkaç gün evvel malumat verilerek, hazır bulunmaları ihtar olunacak. Beraberinde götürecekleri para ve menkul eşyayı almalarına mani olunmayacaktı.”

Ermeni tehcirinin başlaması üzerine işgal devletleri açık bir nota ile tehcirin durdurulmasını isterler. Amerika ve diğer bazı devletler de diplomatik temaslarda bulunarak bu konuda ricalarda bulunurlar. Bu talep üzerine doğu vilayetlerindeki bazı valiler merkeze çağrılıp yerlerine başkalarını gönderilir. Dr. Reşit Bey, Ermeni tehciri ile ilgili bir başka tespitini de şöyle anlatır; “Doğudaki Ermeniler aleyhimize öylesine kışkırtılıyorlardı ki şayet onlar yerlerine bırakılmış olsalardı çevremizde canlı olarak tek Türk bulmak ve bir tek Müslüman’ın yaşadığını görmek imkânsız olacaktı. Diyarbakır’da bulunduğum zaman süresinde bunların sicillerini inceledim, yaşantılarını takip ettim, düşüncelerini öğrendim, evlerinde yaptırdığım araştırmalar gayeleri hakkında bana kesin kararlar verme imkânını bahşetti. Bazı evlerde ele geçirdiğim silah ve cephane koca bir orduyu yok edecek sayı ve vasıflarda idi. Korkunç ve müthiş bir teşkilatları var ve yalnız bulundukları bölgede değil, memleketin dört bir yanına uzanan kolları ile bu teşkilat serbest bırakıldığı takdirde çok geçmeden Anadolu’da Türk’ü mumla aramamız gerekecek. Yani ya onlar bizi, ya da biz onları. Onlar bizleri yok etme kararı ile şartlandırılmışlardı”.

Doktor Reşit Bey tutuklanarak kapatıldığı Bekir Ağa Bölüğü zindanından bir yolunu bularak 25 Ocak 1919 günü kaçar. İstanbul’daki İngiliz Yüksek Komiseri idam etmeyi umduğu Doktor Reşit Beyin kaçışını öğrenince küplere biner ve baş tercümanı Ryan’ı sadrazama göndererek şunları söyletir; “Olayı pek vahim görmekteyim, bu yalnız Türk Hükümetine karşı değil, aynı zamanda İtilaf Devletlerine karşı meydan okumaktır. Bu bir Türk oyunudur, hükümet üyelerinin kendileri de sorumluluktan kurtulamazlar.” Ertesi gün İtilafçı basında hükümete karşı saldırıya geçer. Bu durum üzerine İstanbul polisi seferber edilir. Doktor Reşit Bey ailesini görmek üzere saklandığı evden çıkıp Beşiktaş’a indiği bir sırada merkez memuru Ermeni Kirkor’un emrinde bir polis ekibince tanınır ve bir fulya tarlasında çember içine alınır. Yakalanacağını anlayan Dr. Reşit Bey 6 Şubat 1919 günü beynine bir kurşun sıkarak hayatına son verir.

Cebinden vasiyetname mahiyetinde şu mektup çıkar. “Pek sevgili refikam ve çocuklarım, firarımdan dolayı Muhafız Paşa ile Polis Müdürü, bütün şiddet ve kuvvetiyle beni arıyorlar. Ermeni tazıları da bunlara iltihak etmişlermiş. Gayretsiz ve hissiz bazı dostlarımın ihmali, programımı sekteye uğrattı. Utanmadan teslim olmaklığımı tavsiye ediyorlar. Neticeyi karanlık görüyorum. Yakalanıp, hükümetin oyuncağı ve düşmanlarımın eğlencesi olmamak için son dakikada intihar etmek fikrindeyim. Rovelverim (tabanca) bir dakika yanımdan ayrılmıyor ve hazırdır. Hayatımın bence hiçbir kıymeti kalmadı. Belki bir vakt-i müsaide milletime son vazifemi yapar ve bakiye-i hayatımı size hasr (ayırma) ve tahsis ederim, ümidiyle yaşamak isterdim. Ne çare, her istenilen olmaz. Sizi milletim için çok ihmal ettim, istikbalinizi düşünmedim, sizi temini maişetten aciz bırakıyorum. Buda talihin bir cilvesi yahut nankör milletin gafletidir. Beni en ziyade müteessir eden refikamın bakiye-i hayatıdır. Kendisine saf bir aşk ve muhabbet hissinden başka bir şey bırakamıyorum. Hayatının son zamanlarının zehirlenmesine sebep oldum. Şimdi de matem içinde bırakıyorum. Beni affet sevgili Mazlumem, şahsında ismin gibi mazlummuş. Son ricam şudur; Refikam bütün metanetini toplayarak, Çocuklarımızı bize layık bir his ve fikirde yetiştirsin. Çocuklarımda annelerine muti ve hürmetkâr olsunlar ve onu hiç üzmesinler. Ahlaklı, metin ve ilim ve marifet sahibi olsunlar. Kayınpederim ve kayınvalidemden de rica ederim.; Mazlumenin bol bir şefkatte ve tatlı muameleye çok muhtaç olduğunu unutmasınlar ve çocuklarıma öksüzlüklerini hissettirmemeye çalışsınlar. Ziyade yazmaya teessürüm manidir. Mazlumem, Nimetim, Şinasi, Cezmi, Fikret, İsmet ve Cehdi yavrularım hepiniz gözümün önündesiniz. Ben sizi gıyaben değil, adeta karşımda hissediyorum. Ne olurdu hepinizi birer defa öpüp kokladıktan sonra ölseydim. Kayınpederimi ve kayınvalidemi muhabbetle kucaklarım. Dostlarıma ve sevdiklerime selam söylersiniz. Belki bu satırlardan sonra daha çok yaşarım. Fakat belki de size son hitabımdır. Elveda sevdiklerim. Son nefesine kadar sizi seven ve unutmayan Reşid”

Diyarbakır eski valisi Doktor Reşit Bey, Atatürk tarafından da takdirle anılmış, milleti tarafından da unutulmamış, geriye bıraktığı zevcesi ile yetimlerine TBMM vatani hizmet tertibinden maaş bağlanmıştır. Allahın rahmeti üzerine olsun.

10.02.2014